Odwiedziny

Jadę do Szczecina! Koronawirus, nie koronawirus. „Raz maty rodyła!” (Ogniem i mieczem, Sienkiewicz). Dziewiąta rano. Jedziemy! 150 kilometrów do Gedser przeszło szybko. Na promie za dużego tłoku nie ma. A widok z otwartego pokładu jak z obrazka. Słońce świeci, lekka bryza. Czego jeszcze trzeba do pełni szczęścia? Może tylko przeżyć te 280 kilometrów z Rostocku do Szczecina? Żaden problem. Tylko dwa razy roboty drogowe i udział w niemieckim „zamku błyskawicznym”. Piąta po południu i już w hoteliku koło Bramy Portowej.

I nastał poranek i zjawił się Heniek. Jak zwykle dobrze przygotowany do wizyty na cmentarzu. I jak zwykle zorganizowany. Aż się ma wypryski na sumieniu, że się nie jest takim robotnym. Ale swoją cząstkę roboty też się odwaliło. Grób Ojca. Człowieka, który mimo swojego bardzo stonowanego stylu bycia miał bardzo duży wpływ na to, jaki byłem i jestem. Człowiek skromny i często sztorcowany przez Mamę, że nie dba o swój wygląd. A on zawsze mówił, że wszyscy i tak wiedzą, kto to jest pan Wieseltier. I chyba miał rację. Kiedy umarł, to przez nasze mieszkanie przewinęła się masa ludzi, których nigdy na oczy nie widzieliśmy. Ojciec nigdy o tych ludziach nie wspominał. A oni przyszli złożyć mu ostatnie uszanowanie. A kto dba od czasu do czasu o Ojca grób? Dawna diva Operetki Szczecińskiej. Bo podobno go znała! Gdyby nie to, że to mi powiedziała Róża, to bym nigdy się nie domyślił.

Jeszcze tylko grób Cioci Róży. Znicze i kamienie na grobach, i chwila zadumy. Żydowska kwatera na Cmentarzu Centralnym. Coraz rzadziej nowe groby. No bo ilu amchowców jeszcze tu zostało? Dziwnym trafem lepiej pamiętam nieistniejący cmentarz na Gorkiego. Ale tylko z powodu pana Bekera, który umarł niespodziewanie, zostawiając panią Bekerową i dwie córki, Henię i Lalę.

Wizyta na grobie teściów. Teść umarł akurat w takim okresie, gdzie tacy jak on już nie „kwalifikowali się” w oczach władz do pochówku w Alei Zasłużonych. Ale jak moja śp. Teściowa mówiła: „Po śmierci d… nie wierci”. Jej prochy, przywiezione z Danii (oficjalna zgoda władz na formularzu przewozu szczątek ludzkich – brr!), leżą zresztą w tym samym grobie.
Potem wizyta u Heńka, który jak zwykle dba o to, żeby człowiek nie opadł z sił. Pyszna zupa z soczewicy i pierogi z jagodami (moje ulubione!). I jak zwykle za mało czasu, żeby pogadać. I to z człowiekiem, z którym byłem najsilniej związany (liną na szkółce taterniczej!).

A potem…
„Jak dzwon rozlegnie się śpiew
I przyjdą na zew włóczęgi ze wszystkich stron!
Na zew i ze wsi, i z miast przybędą na złaz
Przed króla włóczęgów tron!
Zejdą się mężowie najprzedniejszych cnót!
A witać ich będzie cały ludzki ród!…”

Tak. To Adaś! I Baśka. I jak żywe wspomnienia z tamtych lat. Wędrówka brzegiem morza. I ten ich pies podjadający z drugiej strony mój kawałek peklowanej koniny. I ja, zupełnie tym nieprzejęty, po spożyciu serwowanej przez Baśkę wody ognistej. I wieczór w Pinokio, gdzie Adam próbował śpiewająco załatwić problem pijanego żeglarza, dzielnie wspomagany głosem Baśki. Nie wspominając już o chmurno-gniewnym Powiedz, dlaczego to zrobiłaś w wykonaniu Kuby. Tak. Tak. Czasy, kiedy byliśmy młodzi. Bo piękni jesteśmy w dalszym ciągu. Tak przynajmniej siebie wzajemnie zapewniamy. No tak. Uprzejmość. Francja. Elegancja. Nie widzieliśmy się ponad cztery lata. A czasy naszych turystycznych eskapad bledną gdzieś w pomrokach dziejów. Ale nasze spotkania, to jakbyśmy się widzieli dopiero wczoraj. No i na koniec słodka Ania. Znam ją od urodzenia. Może dlatego zawsze łapie mnie za serce jej sposób okazywania akceptacji i bycia wliczonym w jej wąski krąg „wtajemniczonych”?

O piątej po południu spotkanie w Klubie. Przed Klubem dwie panie i stolik z folderami. To część happeningu „Wprawka”, związanego z pierwszą deportacją Żydów niemieckich. To już 80 lat temu. Jeszcze pamiętamy. Jak długo jeszcze? W Klubie Róża i Martin. Skąd ich znam? W zasadzie nie znam ich w ogóle. Ale kto nie zna Róży? Legenda obecnego TSKŻ-etu. Prawie jak z Leninem. Mówisz Róża, a myślisz TSKŻ Szczecin. Mówisz TSKŻ Szczecin, a myślisz Róża. Ile to już lat ona się walcuje z tym Klubem? Toż przecież dożywocie to tylko 25 lat, a ona już tu 38 lat… Ale wygląda na to, że w dalszym ciągu ma energię i ciągnie ten wózek. Fantastyczne. Czapki z głów.

Marcin? Jego nazwisko kojarzy mi się z pięknymi, pełnymi miłości do miasta zdjęciami. Jego zdjęcia były powodem, że wytrzymałem dosyć długo w jednej grupie na FB.

Trzy godziny pogawędki o wszystkim i o niczym. Tak, jakbyśmy się znali od nie wiadomo jakiego czasu. Niby mamy podobny balast, choć ja już czuję się tutaj jak przyjezdny, a oni są tutaj na swoich śmieciach. Może jednak Ola miała rację z tym shelanu (swoi), choć ja odbierałem to jako działające tylko w diasporze.

No tak. Ten pomysł z szukaniem śladów po mezuzach na Niebuszewie to niewypał. Według Róży na powojennym Niebuszewie pobożnych Żydów było może dwóch na krzyż, a po niemieckich Żydach w Szczecinie nie pozostało nic. No może ta tablica na Dworcowej i teraz ten happening zorganizowany przez entuzjastów ze Stowarzyszenia Kana, którzy współpracują z Klubem od dobrych dwudziestu lat.

Sam Klub mieści się w dwupokojowym mieszkaniu na parterze. Chyba że się doliczy jeszcze Róży kapciorkę. Historia Klubu do 1970 roku zniknęła po likwidacji lokalu na Słowackiego, razem ze śmiercią tego, co przechowywał papiery w swojej piwnicy. Róża prowadzi kronikę od momentu przejęcia pałeczki. Dużo się działo i dużo się dzieje. Ale ludzi do tej pracy, mimo dużej współpracy osób zainteresowanych historią Żydów w Szczecinie i pozytywnego stosunku władz, jest coraz mniej. Czterdziestu kilku członków Klubu to niecała połowa stanu z lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Nie wspominając już o latach przed marcem‘68. Lub przed wyjazdami z lat pięćdziesiątych. Jak to Róża powiedziała, ten mały lokalik na imprezy miał w ubiegłym stuleciu mniej krzeseł niż chętnych, a teraz jest odwrotnie.

I co smutniejsze. Język żydowski, jidysz, który rozbrzmiewał czasami denerwująco głośno na Niebuszewie pod koniec lat czterdziestych i przez całe lata pięćdziesiąte, uciszył się razem z wyjazdami. Po wyjazdach marcowych została tylko garstka mówiących w jidysz. To właśnie pomieszczenie przylegające do świetlicy było wtedy okupowane przez kilkunastu osobników, dyskutujących i kłócących się w jidysz aż do końca zeszłego stulecia. Ci ludzie zasnęli snem wiecznym, a jidysz zamilkł razem z nimi. A bez jidysz trudno mówić o polskich Żydach. Bez religii można było sobie wyobrazić polskich Żydów. Tradycje świąteczne i jidysz dawały w dalszym ciągu wrażenie, że są w Polsce polscy Żydzi. Pozostały tylko kroniki prowadzone przez Różę i imprezy, do których przykłada się Marcin i garstka innych. Oby jak najdłużej.

Róża rezerwuje dla nas miejscówki na unum ex uno w wykonaniu Pawła Szamburskiego. To ma być jego autorska interpretacja muzyki żydowskiej. Muzyka bez słów w wykonaniu jednego klarnecisty? Żadnych skrzypiec? To nie to, do czego jestem przyzwyczajony. No dobrze. Przyjdę.

Od razu widać, że jesteśmy w czasach koronawirusa. Przy wejściu wypełnianie ankietki i mierzenie temperatury. W salce odstępy między słuchaczami i maseczki. Jak tu wejść w nastrój wieczoru muzycznego? Ilość gadżetów muzycznych na scence wcale w tym nie pomaga. Ale wszystko znika po pierwszej minucie Pawłowego grania. Zamykam oczy i oczyma mojej żydowskiej duszy zostaję przeniesiony w nieistniejącą atmosferę żydowskiego sztetla. Rzewne tony malują przed moimi oczami prawie sielankową atmosferę żydowskiej zagrody. Ale w tę sielankę wkradają się jakieś dysonansowe tony. Niepokój? Obawa? Jakby coś mało przyjemnego znajdowało się na obrzeżach tej wyśnionej idylli i zagrażało pokojowi sztetla. Muzyka ciągle próbuje wejść w tony wesołe, ale ten niepokojący dźwięk towarzyszy jej przez cały czas. Gdzie ja jestem? Czasowo przeniesiony w świat, który przestał istnieć przed laty. I to wszystko sprawiła muzyka, do której nie miałem przekonania. Budzę się przy oklaskach z sali. I mimo że nadążam za melodią następnego utworu, nie jestem w stanie być razem z salą, którą Pawła muzyka pobudza do nucenia tego natarczywego refrenu. I jeszcze piosenka bez słów o żydowskiej mamie. I już koniec? Tak. Ten zaczarowany czas szybko zleciał. Dzięki Paweł. Dzięki Kana. Dzięki Róża.

Następny dzień poświęcony starym śmieciom. Śląska 53. Kamienica, gdzie zamieszkaliśmy zaraz po przyjeździe do Szczecina. I niespodzianka. To przecież o rzut kamieniem od Wojska Polskiego 25, ostatniego mieszkania przed wyjazdem! Ale idziemy dalej. Jagiellońska 93. No, no! Budynek Anny Jagiellonki? Nie wiedziałem. Ale prezentuje się całkiem, całkiem. Chociaż przez oszkloną bramę widzę, że oficyny już nie ma. Mały spacerek na Ściegiennego 2, przerwany obowiązkową wizytą w „Paszteciku” na Wojska Polskiego (dwa paszteciki i ciepły barszczyk – pycha!). Ze Ściegiennego trochę daleko do Narutowicza. Budynek z tym zastępczym mieszkaniem, do którego nas przeniósł GAM niby stoi, ale jedyne co po nim pozostało, to tylko kolor cegieł, bo reszta jest przerobiona nie do poznania. Następna rundka to plac Zwycięstwa z kościołami, kino Pionier, Kosmos, Plac Zgody, Zamenhofa, Grunwaldzki, Jasne Błonia i Park Kasprowicza, mimo nowych pomników, dokładnie jak je pamiętam z moich czasów.

Drugi spacer. Dworcowa z tablicą po niemieckich Żydach i ich synagodze. Brama Portowa i ta ulica z Katedrą, idąca w dół ku Odrze, która dla mnie w dalszym ciągu nosi nazwę Wielkiej. I plac Żołnierza, gdzie mi nie brakuje tej wielkiej pięcioramiennej gwiazdy, ale razi mnie brak pomnika. Nie po Armii Czerwonej, ale po jej młodych żołnierzach, którzy oddali życie w walce z hitlerowską hydrą. Plac Hołdu Pruskiego i Brama Królewska. W dali prezentuje się Zamek i Baszta. Obok Bramy zegar słoneczny. I coś nowego. Plac Solidarności. I widok na nową Filharmonię. I w dół Małopolskiej do mojej budy. Ubecji już nie ma, ale komenda policji jest tam w dalszym ciągu. Budynek szkoły prezentuje się w dalszym ciągu dobrze. Ale tablice mówią, że to już nie moja szkoła. Więc ukój żal w filiżance kawy na Wałach Chrobrego, które w dalszym ciągu górują nad nabrzeżem Odry.

Co jeszcze przypomina mi mój stary Szczecin? Pomnik Wieszcza? Koński Kierat? Plac Orła Białego? Gdzieś tam stoi jeszcze budynek po starej łaźni i pływalni, gdzie trener Knausz próbował z nas zrobić, bez skutku, wyczynowych pływaków. I miał chyba rację, że talentu do tego sportu za dużo nie mieliśmy. Na Ku Słońcu już byłem, a Kwiatowej, gdzie stała moja stara fabryka, nie będę oglądał. Akademik i stare budynki Polibudy tylko z okna tramwaju. Tak samo, jak nie będę sprawdzał, jak płytkie jest teraz Głębokie.

I już minął tydzień i pora do domu. Niedosyt? Przesyt? Ani jedno, ani drugie. Miło pochodzić i powspominać. Miło spotkać się z ludźmi, których w dalszym ciągu można nazwać przyjaciółmi.

I dopóki oni tu są, odwiedzanie tych kątów ma swój sens. Ale to nie powrót. To tylko wizyta. Trochę starych sentymentów. Starych, bo życie jest tam, gdzie się mieszka. Minionego czasu nikt już nie zawróci.

Pora do domu. Nie żegnam się z tym miastem. Mówię po prostu do widzenia. Kiedy? Jak mnie znowu najdzie na to ochota.

wrzesień 2020