Większe i mniejsze żywoty polskie. 7

CHROŚCIECHOWSKI PRZEMYSŁAW KAZIMIERZ (ur. w 1921 roku). Prawdopodobnie nie ukazał się Wybór wierszy Przemysława Chrościechowskiego. Warszawskie wydawnictwo Ad Oculos informuje o druku Wyboru wierszy w 1994 roku, lecz książki nigdzie nie znalazłem. Odnotujmy natomiast dwa inne tomy Chrościechowskiego, które chciałbym namierzyć i przeczytać: Niestałe srebro snu (Londyn 1989) i Niecierpliwość dróg (Warszawa 1996).
Nie mam o emigrancie Chrościechowskim konkretnych wiadomości, przejdźmy więc do sybiraków, na przykład do bardzo konkretnej relacji Józefa Flaszy, deportowanego do mołotowskiej obłasti („obóz Sosnowka”), który zapamiętał: „10 lutego 1940 r. zostałem zaaresztowany wraz z rodziną (żona i troje dzieci) bez oznajmienia powodu. Funkcjonariusze NKWD, przy współudziale organów miejscowej milicji ukraińskiej (wieś Antonów, pow. czortkowski), po wyważeniu drzwi i okien wtargnęli o godz. 5.45 rano do mieszkania i grożąc wszystkim rewolwerami (…)”.
Z relacji Józefa Flaszy wyeksponujmy jeszcze jeden fragment: „Jasne jest, że większość głodowała i umierała z wycieńczenia. Do obozu (…) przywieziono 800 osób, zaś z końcem 1941 r. pozostało już tylko 650. Reszta zmarła”.
[17 XI 2023]

CUKIERMAN CYPA. „Sześć mrocznych lat spędzonych na zesłaniu w Rosji sowieckiej”. O tym traktuje relacja Wandy Drozdowej (Chleba naszego powszedniego…), która składa się z wielu osobnych historyjek, raz dłuższych, kiedy indziej krótszych, ale zawsze pierwszorzędnych: W wagonie, Bunt Olka, Światło w mroku, Etap, Barże, Dochodiagi, Hanka-brodiaga. Proponuję fragment Ofiarnej Cypy: „Jest tu z nami biedne i prześmieszne stworzenie, Cypa Cukierman, Żydówka z warszawskich Nalewek, przywieziona po nas. Schroniła się, biedula, przed Niemcami do Małopolski wschodniej (…). Cóż to za nędzarka, ta Cypa. Może z nią rywalizować jedynie Trelowa. Cypa ma dwoje małych dzieci. Męża wzięto niedawno do trudarmii” (I 1943).
Nie rozstaję się z relacją Wandy Drozdowej („łachmaniasta Cypa, z nogami owiniętymi w jakieś szmaty”), przedstawmy autorkę nieco bliżej: „Deportowana 13 kwietnia 1940 roku ze Lwowa do wsi Wiedenka w Kazachstanie. W marcu 1943 roku za odmowę przyjęcia obywatelstwa radzieckiego skazana na dwa lata pobytu w łagrze, w rejonie Archangielska. Zwolniona w sierpniu 1944 roku. Powróciła do Kraju w maju 1946 roku”.
[6 VI 2024]

DERWOJED JANUSZ (1925-2023). Profesor Bohdan Jancelewicz i poeta Bogdan Czaykowski, historyk sztuki Janusz Derwojed i profesor Janusz Turowski. Wszyscy oni jako dzieci lub chłopcy byli deportowani w głąb ZSRR. „Na zatracenie”. Według sybiraka Józefa Anioła, który we wrześniu 1939 roku miał rozpocząć naukę w Liceum Krzemienieckim.
Ale dziś skupmy się na pożegnaniu Janusza Derwojeda, do Czaykowskich i Turowskich nawiążę nieco później: „Urodzony (…) na Wileńszczyźnie, / w Bobrówce, pow. Wilejka. / W grudniu 1939 roku Ojciec aresztowany przez NKWD, / 13 kwietnia 1940 roku (…) wraz z Matką i rodzeństwem / zesłany do Kazachstanu. / W 1944 powołany do Wojska Polskiego, / z którym wrócił do kraju, zdemobilizowany w 1947. / W latach 1950-55 odbył studia w zakresie historii sztuki / na Uniwersytecie Warszawskim. / (…) Tłumacz książek o sztuce. Wybitny znawca twórczości Józefa Brandta. / Odznaczony m. in. (…) / Krzyżem Zesłańców Sybiru. Członek Związku Sybiraków”.
Nie wiem, kiedy przeczytam wspomnienia Józefa Anioła („przeszedł tułaczy szlak od tajgi archangielskiej przez zauralską Syberię do Azji Środkowej”), trzeba w końcu napisać jakiś wierszyk. Nawet jeśli ogranicza mnie zolafren.
[23 V 2024]

DĘBIŃSCY. Skąd i dlaczego deportowano panią Hawelińską z córką Krystyną? Skąd i dlaczego deportowano panią Romanowską z córką Marią? Skąd i dlaczego deportowano Wandę Nowotarską? Oto sybiraczki, o których przeczytamy w jednej lub drugiej opowieści, bardzo często niepełnej.
Skąd i dlaczego deportowano Halinę Kępską? Skąd i dlaczego deportowano panią Kołodziejską z sześciorgiem dzieci, które w archangielskiej tajdze zmarły z głodu? Skąd i dlaczego deportowano Wandę Przybylską? Bo o Marii Dębińskiej mamy nieco więcej informacji, całkiem sporo, jak na zesłańcze realia: „Pewnego razu, już w styczniu, spotkałam w stołówce nową, nie widzianą wcześniej kobietę. Gdy zaciekawiona podeszłam do niej, poprawiła narzucone na ramiona futro i popatrzyła na mnie smutnym wzrokiem. Okazało się, że jest Polką z III fermy. Wykupiłam zupę i przy wspólnym posiłku dowiedziałam się, że moja nowa znajoma jest żoną generała Dębińskiego. Zapytałam, czy nie pochodzi przypadkiem spod Buska. Odpowiedziała, że ma tam tylko krewnych męża. Zwierzyła mi się, że pewien Ukrainiec ze Lwowa zgłosił na NKWD, że jest żoną polskiego generała. Nocą uciekła z fermy, pozostawiając dwoje dzieci pod opieką współtowarzyszy niedoli. Teraz nie wie, co dalej począć. (…) Gdy matka generała umierała z głodu, pani Dębińska wymieniła pierścionek z pięciokaratowym brylantem na miskę jęczmiennej mąki” (Karasu, I 1941).
Skąd i dlaczego deportowano Pęskich i Powojskich? Nie mnożę nazwisk, nie zadaję kolejnych pytań, idę ścibolić wiersze. Skąd i dlaczego deportowano Boczkowskich i Lichodzijewskich? Komu zagrażała 76-letnia staruszka, deportowana wraz z córką Hanną Suchnowską i jej dziećmi?
[25 III 2024]

DOMARADZKI ZYGMUNT (1918-1994). Pozostawił relację pod tytułem Pamiętnik z mojego „życia” w życiu. To skądinąd materiał na prawdziwą powieść lub długi cykl wierszy. Zechcę historię Domaradzkiego spożytkować w poezji, może się uda: „W dniu 10 czerwca 1947 roku powróciłem do Kraju (…). Nie odnalazłem rodziny w Kraju. Zwróciłem się do ambasady ZSRR w Warszawie o pozwolenie wyjazdu na Wołyń, w rejon Łucka (tam gdzie się urodziłem) po żonę i rodziców. Otrzymałem pozwolenie i jesienią 1947 roku pojechałem. Po przyjeździe zgłosiłem na NKWD, że przyjechałem po rodzinę. Okazało się, że moja rodzina została w 1943 roku wymordowana przez UPA, uratowała się tylko żona z dzieckiem. Chciałem wyjechać z żoną i dzieckiem do Polski. Wtedy na NKWD zabrali mi dokumenty, które otrzymałem od ambasady w Warszawie (…)”.
Do niezwykłych przygód Domaradzkiego nawiążę przy innej okazji. W marcu 1951 roku państwa Domaradzkich deportowano z Wołynia do „posiołka Kitoj w usolskim rejonie, obwód Irkucki”.
[12 VII 2021]