Despekty

Jarosław Petrowicz dotyka tego, co nie jest popularne, i wie, co robi — odkrywa fakty niewygodne dla lokalnej społeczności ziemi wieluńskiej. „Ubiera” wszystko w zajmującą narrację, tajemniczą i niejednoznaczną kreację literacką, używając mało znanego słowa „despekt”. Wyraz pochodzi z łaciny, oznacza wzgardę, ubliżenie i dyshonor. O ile można wyobrazić sobie zniewagę za życia, to po śmierci już może być z tym trudno. Chyba że sięgnie się po wydaną bibliofilsko książeczkę Despekty za życia, despekty po śmierci.

Książnica Zamojska starannie przygotowała pod względem edytorskim publikację. Składają się na nią oprócz frapującej narracji: widoki dawnego Zamościa autorstwa J. Franciszka Brudera, Jana Pawła Lelewela, Jana Schwella, Marcina Zaleskiego — wszystko to wyszperane w rozmaitych muzeach. Dodatkowo bibliofilska publikacja zawiera na ostatniej stronie wklejoną kopertę z pocztówkami i fotografiami Bogusława Pupieca, które przedstawiają stylizowane na epokę napoleońską sceny na murach twierdzy Zamość. Wolumen zapakowany został jak żołnierski pakunek w obwolutę z papieru czerpanego, na którym wydrukowano fragment autobiografii bohaterki, ukazujący jak pięknie, równo i czytelnie ona pisała. Pakunek przewiązano rzemieniem. To wszystko wydaje się skomplikowane, ale wobec losów Joanny stanowi estetyczne dopełnienie zaskakującej fabuły opartej na jej życiorysie.

Piotr Szewc pisze w posłowiu, że „z monologu narratorki (…) dowiadujemy się intrygujących, chwalebnych i niekiedy zabawnych szczegółów jej żywota”. Autor upomina się o kobiety, które zostały przemilczane przez historię i dla których lokalna społeczność naszykowała inne „honory”, niżby tego pragnęły i na to zasługiwały. Poznanie życiorysu Joanny Żubrowej okazuje się sprawą pasjonującą. W polskiej dziewiętnastowiecznej historii nie ma aż tak wielu postaci kobiecych, które miałyby tak burzliwe dzieje żywota. Zazwyczaj kobiety marginalizowano, wciskano miedzy kuchnię a sypialnię i ewentualnie, jak Bóg dał, kazano zajmować się potomstwem. A tu historia nadająca się na film.

Petrowicz jako rozeznany w archiwaliach regionalista nie zgadza się na uproszczoną biografię wybitnej kobiety, która jako pierwsza została uhonorowana Orderem Virtuti Militari. Pisarz pewnie „podpadnie” lokalnym działaczom i historykom, ale także autorom książek i artykułów o zasięgu ogólnopolskim, którzy przez lata błędnie przedstawiali dzieje dzielnej żołnierki. Zatem należy przeczytać Despekty… bez uprzedzeń, prywatnie i dla siebie.

Sprawa jednak nie do końca jest prywatna. Mamy tu bowiem do czynienia z literaturą zaangażowaną, interwencyjną, chciałoby się powiedzieć. Trzeba bowiem zadać pytanie, co zrobi małe miasteczko, dumne z tego, że na cmentarzu spoczywa zmarła w 1852 roku bohaterka narodowa? Przecież już wie, że napisy na nagrobku żołnierki są błędne, że wcale nie była markietanką, a data jej urodzin została przesunięta o dziesięć lat wstecz. A co z lokalnymi historykami, którzy w słownikach, leksykonach i innych wydawnictwach przez dziesięciolecia powielali błędy? Czy przyznają się do tego, czy też nakryją grób Joanny dywanem i zmiotą pod niego śmieci? A może rzeczywistość dopisze do tej opowieści całkiem przyzwoity epilog? Może już koniec despektów? To się nie tylko Joannie, nie tylko wielunianom, ale wszystkim po prostu należy.

[Jarosław Petrowicz, Despekty za życia, despekty po śmierci, Książnica Zamojska, Zamość 2024]