Większe i mniejsze żywoty polskie. 17

TKACZUK BOHDAN (1933-2019). Co pewien czas będę wracał do wspomnień Bohdana Tkaczuka („przeżył w łagrach sowieckich w okolicach Archangielska”), może zdołam napisać wiersz lub cykl wierszy o sybirakach. W każdym razie chciałbym się czymś konkretnym wykazać, wykazać i zasłużyć jako poeta.
Rodzinę Tkaczuka deportowano z Wyżar na Polesiu („jednakże miejscowości Wyżary już nie znajdziemy. Wszystkie budynki zostały zrównane z ziemią”), wywózki nie uniknęła sędziwa babcia autora, Julianna Karkucińska-Michalska (1863-1944), pochowana na cmentarzu w Pinedze: „Łagry znajdujące się na obszarze rejonu Pinega zaczęto likwidować w 1942 r., ale polscy zesłańcy pozostali tam aż do czerwca 1944 r.”.
[31 VII 2023]

TOCZEK STANISŁAWA. Z Paćkowic w powiecie przemyskim do Omska. I dalej, aż do zagubionej w tajdze ziemianki (chaty), którą nazwano Bieriozowką: „stało się to, czego nikt — nawet w najbardziej koszmarnych snach, najbardziej pesymistycznych wyobrażeniach nie przewidział” (10 II 1940).
Na pewno nie zaniedbam wspomnień Edwarda Toczka, deportowanego z Paćkowic. Zwłaszcza że mam trudność z poezją, wciąż czekam na niezawodną inspirację.
Sięgnijmy tymczasem po kolejny fragment, trzeba bowiem czerpać ze wspomnień komandora Toczka. To sybirak, z którym się nie rozstaję od kilku tygodni: „Zamiar wiarygodnego odtworzenia przebiegu deportacji Polaków w głąb terytorium radzieckiego w lutym 1940 roku powstał u mnie już na początku drogi na Sybir. Przygnębiony zastosowaną przemocą i brutalnością napastników, w skrytości prosiłem Boga, by dane mi było przetrwać, powrócić i postanowienie spełnić. (…) Nigdy nie opuszczało mnie wewnętrzne przeświadczenie, że ówczesna stalinowska władza wobec Polski i Polaków postąpiła wrogo”.
Sybirak Jan Czerniecki (1921-2003) i sybirak Henryk Sierpiński (1925-2012). Biadam swoim zwyczajem, że nasi zesłańcy nie napisali bodaj krótkiej notatki.
[21 XI 2024]

WĘGIERSKI JERZY JULIAN (1915-2012). W moich rejestrach powinienem wyeksponować nazwisko lwowianina i łagiernika Jerzego Węgierskiego, choć nie dotarłem do jego wierszy i wspomnień. Ale przeczytałem inne publikacje profesora Węgierskiego, który wrócił do kraju pod koniec 1955 roku: „Tam, w gułagu stał się symbolem polskiej dumy. Ten tytuł dla Jerzego Węgierskiego wpisał do dziejów świata największy współczesny pisarz rosyjski (…) Aleksander Sołżenicyn w swej najsłynniejszej książce (…)”.
Sybiraczka Irena Szyfman-Wiszniewska informuje, że wśród zesłańców spotkała Lilę Niemcewicz („hr. Lila była bardzo mądrą kobietą i miała talent plastyczny oraz poetycki”), postaram się nie zaniedbać opowieści o „pewnej hrabiowskiej rodzinie, która razem z nami trafiła do Kazachstanu”.
[20 III 2025]

WILGAT-STOCKA JADWIGA (1905-1995). Krewna sybiraków Grynkiewiczów, m.in. Julii Grynkiewicz (1936-2003), deportowanych do Kraju Narymskiego, podobnie zresztą jak Stoccy.
Jadwiga Stocka opublikowała nie tylko Wspomnienia z Syberii 1939-1946 r. (Kielce 1994), ale i Wspomnienia więzienne (Kielce 1999). Ten ostatni tytuł domaga się wyjaśnień: „W roku 1950 ukończyła dwuletni Wyższy Kurs Nauczycielski. W tymże roku aresztowano ją i skazano na trzy lata więzienia »za to, że odważyła się powiedzieć małą cząsteczkę prawdy o Związku Radzieckim i swoich tam przeżyciach«. Po odbyciu kary już nie zatrudniono jej w szkole, ponieważ wyrokiem sądowym pozbawiona została praw nauczania, a dopiero w 1956 r. częściowo ją zrehabilitowano”.
Posiadam Moją Syberiadę Jadwigi Stockiej, czyli drugie wydanie wspomnień z 1994 roku, z których będę co rusz korzystał. Dla dobra własnych dyrdymałek.
[25 V 2025]

WYSOCZAŃSCY. Podśmiechujki zawdzięczam Lubuni Hryniawskiej, jej przepięknej polszczyźnie, naśmieszki z kolei znalazłem u łagierniczki Wysoczańskiej-Klawińsz: „Często z tego powodu spotykały mnie drwiny i naśmieszki”.
To nie wszystko. U Edmunda Bosakowskiego, autora wołyńskich wspomnień, wypatrzyłem prześmiechy: „Przykucnąłem w kącie jamy na resztce nadgniłych kartofli i nieczuły na wołania i prześmiechy Niusi i Zbyszka przesiedziałem tam tak długo, dopóki Gienia nie opowiedziała naszej mamie, po co przysłali ją rodzice, i nie wyszła. Od tego czasu umyśliłem sobie, że zostanę księdzem”.
O krawcu Bosakowskim napiszę kiedy indziej („zamiast brewiarza w 1943 roku wziąłem igłę do ręki i do tej pory w rzemiośle krawieckim na chleb i emeryturę zarabiam”), Edmund Bosakowski zanotował nieznaną mi dziewiętnastowieczną Pieśń zesłańca, której nauczył go Stanisław Strzeszkowski z Białozórki.
[22 II 2025]