Większe i mniejsze żywoty polskie. 10

DULSKA (ur. w 1886 roku). Nakładem rodziny ukazała się Moja Syberiada Jadwigi Stockiej. Podaję pełny tytuł, do którego się przymierzam: Wspomnienia z okresu okupacji sowieckiej 1939-1941 r. i wywozu na Sybir 1941-1946 r. (Kielce 2011). Zasadzam się nie tylko na relację Jadwigi Stockiej, ale i na wiersze Wandy Rekowskiej, jej wenezuelski tom czeka na nieśpieszną lekturę.
Bo poezję trzeba czytać nieśpiesznie, wracać do poszczególnych tekstów. Zresztą wspomnienia sybirackie także czytam powoli, bardzo powoli, wypisuję nazwiska naszych zesłańców („pani Dulska zmarła na IV fermie” w rejonie kaczyrskim), skupiam się na ich polszczyźnie. U łagiernika Rajmunda Pakulnisa zaskoczył mnie „kotuś”, nie znałem „kotusia”.
Odnotujmy, że Elżbietę Dulską-Podoską oraz jej matkę deportowano z Łucka, zabrano ją z czterema synami. O Antonim Podoskim, najmłodszym z braci, wiemy nieco więcej z nekrologu.
[23 IX 2024]

JAROSZYŃSKI WACŁAW (1919-2011). Z Jaroszyńskim trzeba koniecznie pobyć. Nasz łagiernik, oprócz wspomnień, opublikował m.in. Siedem wieków Grabowca (Lublin 1991), a także Władysława Czachórskiego żywot i sprawy (Lublin 2004).
Wacław Jaroszyński przechował wiele nazwisk, o które zadbajmy: Władysław Głowacki i Tadeusz Paździor, Leopold Bielecki i Stefan Gaik, Edward Swierszcz i Stanisław Kulczycki, Piotr Iracki i Tadeusz Talarczyk, Michał Głąb i Stanisław Kurantowicz, Pomorski i Paczyński. To nazwiska łagierników wybrane na chybił trafił, jest ich znacznie, znacznie więcej: „W tym ciężkim dla mnie okresie pobytu, gdy byłem wrakiem o ludzkim wyglądzie, odnalazł mnie w obozie Stefan Lipski. To właśnie jego wspomagałem w marszu poprzez zaspy do Samoswietu”.
Na podkreślenie zasługuje fragment, który chciałbym wykorzystać w wierszu („gdy byłem wrakiem o ludzkim wyglądzie”), w moim wierszu chciałbym również napomknąć o Lipskich. Pamiętam wszak o Lipskich z Tarnopola, deportowanych do „miejscowości Czornoje w okręgu pawłodarskim” (13 IV 1940).
[5 XI 2022]

KALINOWSKI WACŁAW. „Na zsyłkę, na zagładę”. To prawda, co pisał Piotr Kalinowski w Polskich Dzieciach Kołymy, opłakując brata Wacława. Deportowani Drożdżyńscy i Rytwińscy jechali w długich transportach na pewną zgubę, na poniewierkę i zatracenie:

Za Uralem! Na Kołymie!
W stepach Kazachstanu!
W Archangielsku! Czy na Krymie,
Dzieci Lechistanu

Szły na zsyłkę, na zagładę,
Wespół z rodzicami.
Bojec mówił, że „tak nada,
Eto koniec s wami”.

Wiele legło w obcej ziemi!
Wacław — mój brat także.
A ja jestem między swemi
I zbrodniarzy wskażę.

Świadków jak ja, są tysiące!
Wiele set tysięcy! (…).

Kim byli Kalinowscy? Nie mam odpowiedzi na to pytanie, przynajmniej dziś. Może uda mi się znaleźć informacje o Piotrze Kalinowskim, który dla nas zrymował Polskie Dzieci Kołymy. Przyrzekam pamiętać o Kalinowskich. I o Irence Rytwińskiej, wywiezionej bodaj z Nieświeża.
[23 I 2023]

KRZYSZTOŃ JERZY (1931-1982). Zachwycałem się polszczyzną Moniki Szwai („miągwa makolągwa”), pozachwycajmy się zatem niezrównaną polszczyzną Jerzego Krzysztonia, skądinąd sybiraka: „okurek”, „spiegowaciała mordka”, „spocieszniałe” psy, „przyziemniaki”, „uświerknąwszy w fotelu”, „wytaraskał się”, „milczę więc jak łapeć”, „obębulił”.
Intryguje mnie „siędy i owędy” lub „siędy owędy” („Chadzał sobie siędy i owędy”). Ale na pewno zatrzymam dla siebie zakiebzaną wątrobę („Człowieku, możesz siedzieć tu razem ze swoją zakiebzaną wątrobą”), z zakiebzaną wątrobą przegrywają nawet „pokiwani ludzie”, czyli dziwacy.
[13 XII 2019]

KULCZYŃSKI STANISŁAW (ur. w 1926 roku). Oto relacje sybiraków, do których postaram się wrócić. Nie wolno nam zignorować Stanisława Kulczyńskiego (Dolina rzeki Czu), Zbigniewa Szczerbińskiego (Droga do Uchty), każdy poeta powinien zapoznać się z relacją Joanny Marty Krasińskiej-Głażewskiej, a następnie wprowadzić Krasińskich, Kulczyńskich i Szczerbińskich do tekstu.
Zapewniam, że sybiracy Czerkawscy i Dyjaczyńscy zaistnieją w wierszu, w długim cyklu wierszy, jeżeli tylko udzielimy im głosu. Polecam zwłaszcza wspomnienia Narcyza Tadeusza Sobolewskiego, na przykład opowieść o polonistce Leszczyńskiej-Wąsowskiej, zmarłej na zesłaniu. Albo relację Huberta Szarejki, deportowanego z Wołkowyska: „Do dziś pamiętam ten paraliżujący strach, gdy do domu wtargnęli żołnierze z bagnetami na karabinach, w czapkach ze szpicem i czerwoną gwiazdą. O żadnej ucieczce przez okno nie mogło być mowy. Dom był obstawiony. Wszedł oficer radziecki, wyjął jakieś papiery i zaczynał kolejno wyczytywać nasze imiona (…). Śladem naszych przodków los kazał nam iść na syberyjskie zesłanie” (13 IV 1940).
[15 IV 2022]